یکی از جنجالی ترین قراردادهای تاریخ ایران مربوط به واگذاری امتیاز لاتاری و قمارخانه است که توسط میرزا ملکم خان و در دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار شکل گرفت.
در باب مساله امتیاز لاتاری تاکنون اسناد گوناگونی به انتشار درآمده که جنبه های مختلف این قرارداد را از زاویه های گوناگون مورد بررسی قرار داده است. با اینحال در این نوشته تلاش شده تا علاوه پرداختن به این اسناد تاریخی، این موضوع با واقعیات دنیای کسب و کارهای قمارخانه ای نیز مورد سنجش قرار گیرد.
برخلاف بسیاری از نشرهای صورت گرفته پیرامون موضوع قرارداد امتیاز لاتاری در ایران و شخصیت های مهم پیرامون آن مانند ناصرالدین شاه قاجار و میرزاملکم خان، در اینجا هدف از این نوشته قضاوت درباره درستی یا نادرستی و نیز این شخصیت های تاریخی نمیباشد. در همین خصوص با توجه به گستردگی یک موضوع تاریخی با چنین اهمیت و گستردگی، طبیعتا ممکن است کاستی هایی در محتوای این مطلب وجود داشته باشد که در صورت مشاهده خواهشمند است در قسمت نظرات به بحث گذاشته شود.
اطلاعاتی درباره کسب و کار لاتاری یا بخت آزمایی
پیشتر در مجله لیلاج مطلبی در زمینه آشنایی با لاتاری یا همان بخت آزمایی و تاریخچه آن منتشر گردیده است که مطالعه آن خالی از لطف نیست.
لاتاری در دیدگاه خریداران بلیت بخت آزمایی نوعی قرعه کشی برای برنده شدن جوایز بزرگ است و در دیدگاه برگزار کنندگان لاتاری یک کسب و کار پرسود میباشد.
از مهمترین نشانه های لاتاری در طول تاریخ میتوان به فروش بلیط بخت آزمایی در دوران طلایی امپراطوری چین و با هدف جمع آوری کمک برای ساخت دیوار چین اشاره کرد.
لیلاج
در حقیقت بیزینس برگزاری لاتاری آنقدر مهم و سودآور است که در بسیاری از موارد دولت ها خود بطور مستقیم و انحصاری جریان فروش بلیت و برگزاری این مسابقات را بدست میگیرند و یا با فروش امتیاز مدت دار برگزاری آن به کمپانی های بزرگ تنها در نقش نظارتی باقیمانده و مبلغی مورد توافق را به عنوان حق برگزاری مسابقات بخت آزمایی از شرکت ها دریافت میکنند.
همچنین بطور معمول درآمدهای حاصل شده از لاتاری که به خزانه های دولتی یا کمیته های نظارتی انتقال می یابد صرف منافع عمومی مردم و نیز برنامه های توسعه ای میگردد، طبیعتا نوع استفاده از این درآمدها و میزان شفافیت در عملکرد بسته به سیستم اداره دولت یا حکومت هر کشور میتواند متفاوت باشد.
قرارداد امتیاز لاتاری ایران، میرزا ملکم خان و ناصرالدین شاه قاجار
این قرارداد که به واگذاری امتیاز برگزاری قرعه کشی لاتاری و البته فعالیت قمارخانه ها در ایران مربوط میشود در سال ۱۲۶۷ هجری خورشیدی برابر با ۱۸۸۹ میلادی به نوعی ضمنی به تایید ناصرالدین شاه قاجار رسید.
بر اساس گزارش های گوناگون در این زمینه ماجرا در جریان سفرهای ناصرالدین شاه قاجار به فرنگ در ماه تیر سال ۱۲۶۷ برابر با ژوئیه ۱۸۸۹ شکل میگیرد. ناصر الدین شاه که از روسیه به طرف اروپا حرکت کرده بوده است در طول سفر و اقامت های خود در اروپا با نمایندگان ایران در کشورهای مختلف نیز دیدار میکند.
در یکی از این دیدارها میرزا ملکم خان در طی اقامت شاه در اسکاتلند طی گفتگوهایی موفق میشود نظر ناصرالدین شاه را نسبت به واگذاری امتیاز لاتاری و برگزاری آن در ایران جلب کند.
در ادامه میرزا ملکم خان طرح یک امتیازنامه را که بدون نام صاحب امتیاز تهیه کرده بوده است برای بررسی و پیشبرد کار در اختیار ناصرالدین شاه قرار میدهد. ناصرالدین شاه در ادامه با دست خط خود و طی یک یادداشت واگذاری امتیاز لاتاری را به ملکم خان ارائه میکند. با اینحال ملکم خان بعدا با خط و امضای خود در ذیل قرارداد اینطور مینویسد:
این نسخه مطابق نسخه ای است که به امضای اعلی حضرت و مهر جناب امین السلطان وزیر اعظم به صاحب امتیاز داده شد.
میرزا ملکم خان
این موضوع در حالی اتفاق میافتد که ناصرالدین شاه طرح امتیازنامه بی نام را امضا ننموده بوده ولی با اینحال بدون اطلاع وزیر اعظم خود امین السطان، برگه دست نوشت را در اختیار میرزا ملکم خان قرار داده بوده است.
در پی این جریانات میرزا ملکم خان به هر ترتیب به نوعی بر مبنای طرح قرارداد پیشنهاد خود مدعی امتیاز لاتاری در ایران میشود، بر اساس اسناد منتشر شده گوناگون متن طرح امتیازنامه واگذاری حق برگزاری لاتاری و فعالیت کسب و کارهای کازینو یا همان قمارخانه در ایران به شرح زیر بوده است:
نظر به دولت خواهی و خدماتی که عالیجاه… نسبت به دولت ایران ابراز نموده اعلی حضرت شاهنشاه، امتیاز کل معاملات بالاتری (قرعه) و استقراض های عمومی بالاتری و ترتیب کمپانی های بالاتری یعنی قرعه و فروش بلیط-های بالاتری و بازی های عمومی بالاتری از قبیل “رولت” در کل ممالک ایران از تاریخ امروز الی مدت ۷۵ سال مخصوصا و منحصرا با شرایط ذیل به عالیجاه مشارالیه دادند و او هم با شروط ذیل این امتیاز را قبول کرده و در جمع این معاملات و ترتیبات و استقراض های بالاتری که به حکم این امتیاز حق مخصوص و انحصاری عالیجاه… است؛
عالیجاه مشارالیه هر سال از منافع خالصی که بعد از وضع مخارج و ادای صدی پنج سرمایه مصروف شده، حاصل بشود صدی بیست به خزانه دولت کارسازی خواهد کرد که اولیای دولت ایران به اختیار خود صرف امور خیریه ایران نمایند.
دولت ایران حق خواهد داشت که توسط یکی از مأمورین خود هر سال حساب منافع خالص صاحب این امتیاز را تحقیق نماید.
علیحضرت این امتیاز را در حق عالیجاه… و در حق صاحبان حقوق او با امضای خود تصدیق و مقرر فرمودند و از تاریخ امروز بر عهده‌ی دولت ایران واجب است که حقوق این امتیاز را به درستی محفوظ و مجری بدارد و این معنی به طور صحیح مقرر است که دخیل این معاملات و بازی های لاتاری شدن و خرید و فروش بلیط-ها و تمبرهای قرعه و لاتاری در ممالک ایران از برای احدی به هیچ وجه مجبوری نخواهد بود و در کل ممالک ایران هر کس خواه تبعه-ی ایران و خواه تبعه-ی خارجه کاملا مختار خواهد بود که به میل خود داخل معاملات بالاتری بشود فی تاریخ ۲۲ ذیقعده ۱۳۰۶ در دو نسخه مبادله شد.
متن طرح قرارداد بی نام امتیاز لاتاری در ایران تهیه شده توسط میرزا ملکم خان
فروش امتیاز لاتاری ایران توسط میرزا ملکم خان
اگرچه ناصرالدین شاه از میرزا ملکم خان خواسته بود که این امتیازنامه تا به هنگام بازگشت وی به تهران و اعلام تایید آن به شخص دیگری واگذار نگردد با اینحال ملکم خان پس از بازگشت به محل کار خود در لندن امتیاز را به نام یوزی دو کار دوئل که یک فرانسوی و منشی سفارت ایران در لندن بود تکمیل مینماید.
سپس میرزا ملکم خان با مشارکت برادر خود میکائیل خان که رایزن سفارت ایران بود و با کمک لارنس کلوت کنسول افتخاری سفارت ایران در لندن، امتیاز قرارداد لاتاری که به نام یوزی دو کار دوئل تنظیم شده بود را به مبلغ ۱۲۰ هزار لیره به سندیکای انگلیسی-آسیایی واگذار مینماید و بابت پیش قسط این معامله را که رقم ۲۰ هزار لیره بود دریافت میکند.
میتوان گفت بدین ترتیب عملا قرارداد امتیاز لاتاری ایران وارد بازارهای مالی میشود و روند اتفاقات پیرامون این موضوع از این نقطه آغاز میگردد.
در این بین یک شرکت جدید به نام «شرکت سرمایه گذاری ایران» با انتشار آگهی تاسیس و دعوت به همکاری از صاحبان سرمایه برای خرید سهام آغاز بکار نمود.
این شرکت که در حقیقت امتیاز خریداری شده توسط سندیکای انگلیسی-آسیایی را با مبلغ ۲۲۰ هزار لیره خریداری نموده بود، در اطلاعیه پیرامون زمینه فعالیت و هدف از تاسیس اینطور عنوان میکند:
تحصیل و بهره برداری از امتیازنامه های اعطا شده از طرف اعلی حضرت پادشاه ایران است و انجام امور تجارتی و ترویجی و اکتشافی و مالی در ایران و جاهای دیگر.
اطلاعیه تاسیس شرکت سرمایه گذاری ایران، خریدار امتیاز لاتاری ایران از سندیکای انگلیسی-آسیایی
واکنش ها نسبت به قرارداد امتیاز لاتاری ایران
همین تحولات و خبرهای پیرامون معاملات تجاری قرارداد امتیاز لاتاری موجب شد تا نظر رسانه ها، فعالین سیاسی، شخصیت های مذهبی و به دنبال آن عموم مردم نسبت به این قرارداد واگذاری امتیاز لاتاری جلب شود و واکنش ها نسبت به آن بالا بگیرد.
مخالفان این اعلامیه شروع به صدور بیانیه و سخنرانی بر علیه قرارداد امتیاز لاتاری میکنند و بحث و گفتگو درباره آن بالا میگیرد.
همچنین در این دوران جدال میان روسیه و انگلستان برای نفوذ بیشتر در کانون قدرت ایران، بر روند شکل گیری حوادث پیرامون این موضوع بی تاثیر نبود و درنمونه هایی مقامات روسیه نسبت به قرارداد امتیاز لاتاری واکنش نشان میدهند.
بدینصورت افکار عمومی، تلگراف های رد و بدل شده، انتشارات، فعالان سیاسی و نیز مبلغین مذهبی بطور غالب بر علیه قرارداد امتیاز لاتاری موضع گیری میکنند که البته با هر چه داغ تر شدن موضوع نوک پیکان بر علیه ناصرالدین شاه، وزیر اعظیم وی امین السطان و نیز قاجاریه هدف گرفته میشود.
نهایتا در ادامه و تحت فشار افکار عمومی ناصرالدین شاه قاجار نسبت به لغو این قرارداد اقدام نمود.
ناصرالدین شاه قاجار دستور لغو قرارداد امتیاز لاتاری ایران را صادر کرد
در این بین انگستان و بخصوص سرمایه گذاران تلاش داشتند تا میرزا ملکم خان را تحت پیگرد قانونی قرار دهند با اینحال به دلیل اینکه وی از مصونیت قضایی برخوردار بود از این موضوع بازماندند.
اگرچه این تلاش ها پس از عزل میزرا ملکم خان توسط ناصرالدین شاه قاجار مجدد قوت گرفت با اینحال رای دادگاه در انگلستان موضوع اختلاف را با این دلیل که وی در زمان شکل گیری این حوادث از مصونیت قضایی برخوردار بوده است منتفی دانست.
میرزا ملکم خان بعدها نشریه فارسی زبان «قانون» را منتشر کرد و به انتقاد از حکومت قاجار پرداخت، اگرچه در بیشتر مقالات نوک پیکان به سمت اطرافیان شاه و بخصوص امین السطان وزیر اعظم شاه بود.
قرارداد امتیاز لاتاری {در اسناد قدیمی بصورت لاطاری نیز نوشته میشده است} امروزه همچنان موضوعی مورد بحث است بطوریکه شخصیت های پیرامون این موضوع و اقدامات آنها در دیدگاه های مختلف سیاسی و تحولات اجتماعی رخ داده همچنان به عنوان برگی مهم از تاریخ ایران مورد بحث قرار میگیرد.
