گنجفه: هنر و تاریخ در دل یک بازی ایرانی

بازی گنجفه از جمله سرگرمی های سنتی ورق بازی است که دارای تاریخچه مهم و تاثیرگذاری در تاریخ و فرهنگ کشور ایران و مردمان ساکن این سرزمین کهن میباشد.

گنجفه “Ganjifa” نوعی بازی ورق یا همان کارت بازی است که شواهد نشاندهنده رواج آن در قرن شانزدهم و در زمان حکومت صفویان دارد. بازی گنجفه از جمله سرگرمی هایی است که علاوه بر عموم مردم، در دربار صفویان نیز رایج بوده است. بازی گنجفه به همراه بازی آس ناس از قدیمی ترین بازی های مربوط به تاریخ امپراطوری های ایران میباشد که امروزه بسیاری از آثار باقیمانده از این بازیها در موزه های مختلف دنیا نگهداری میشوند.

• این بازی با ۹۶ کارت در ۸ دسته انجام می‌شود که هر دسته شامل ۱۲ کارت است.
• هر بازیکن تعدادی کارت دریافت می‌کند و هدف، جمع‌آوری کارت‌های با ارزش‌تر است.
• کارت‌ها دارای رتبه‌بندی خاصی هستند که شامل شاه، وزیر و کارت‌های شماره‌دار می‌شود.
• شیوه‌ی بازی شباهت‌هایی به بازی حکم دارد، به این صورت که بازیکنان باید کارت‌های خود را به ترتیب خاصی بازی کنند.
• در برخی نسخه‌ها، بازیکنان باید با پیش‌بینی حرکات حریف، کارت مناسب را انتخاب کنند تا امتیاز بیشتری کسب کنند.

تاریخچه بازی گنجفه

واژه گنجفه به خود بازی اشاره دارد و البته به دست ورق این بازی نیز اطلاق میگردد، همچنین گفته میشود نحوه انجام بازی گنجفه مانند‌ بازی حکم امروزی بوده است.

آنگونه که بنظر می آید که این بازی در قبل از دوران صفویان متداول نبوده‌ و با در نظر گرفتن آنکه انواع بازی های مبتنی بر ورق در دوران پیش از صفویان و در نقاط مختلف دنیا رواج داشته اند میتوان اینطور حدس زد که احتمالا بازی گنجفه خود از بازی کهن تری اقتباس شده‌ باشد.

اشاره به بازی گنجفه در کتاب صادق مینای اصفهانی

میرزا محمد صادق مینای آزادانی اصفهانی (متوفی ۱۰۶۱ هجری) مولف شاهد صادق که فصل شصت و چهارم کتاب خود را به گنجفه اختصاص داده اینگونه آورده است که:

از مخترعات میر غیاث الدین منصور شیرازی است و گمان آن است که از گنجفه فرنگیان استخراج کرده و نام آن گنج فهم است به کثرت استعمال به گنجفه مشهور شده و آن بر چند قسم است و برخی از آن را این حقیر اختراع کرده.

شاهد صادق – میرزا محمد صادق مینای آزادانی اصفهانی

البته میرزا محمد صادق مینای آزادانی اصفهانی، اثر کاملتر دیگری نیز در باب اقسام بازیهای قمار به تالیف درآوده که به نام رساله در علم ملاعب انتشار یافته است.

اشاره به بازی گنجفه در سفرنامه تاورنیه

از بازی گتفجه در سفرنامه مشهور تاورنیه نیز یاد شده است:

در میان اقسام قمارهای ایرانی یک قسم بازی ورق دارند که گنجفه مینامند، ورق ‌های ما چهار نشان دارد، اما اوراق ایرانی دارای هشت نشان است.

سفرنامه تاورنیه – ژان باپتیست تاورنیه

گنجفه و درباریان

گنجفه بازی در ابدای عصر حکومت صفویه و بطور ویژه در دربار شاه عباس اول (بزرگ) بسیار مرسوم بوده و در بین عموم درباریان نیز از محبوبیت زیادی برخوردار بوده است.

از میان پادشاهان دودمان صفویه، شاه عباس بزرگ به بازی گنجفه علاقه بسیاری داشته است، همچنین سران سپاه وی نیز اغلب اوقات یه گنجفه بازی می‌ پرداخته اند. با اینحال در زمان شاه عباس دوم وضعیت گنجفه بازی دگرگون شد، بازی گنجفه مثل سایر بازیها در زمره قماربازی محسوب گردید و سپس با ممنوعیت مواجه شد.

در دوره‌ های بعدی نیز محبوبیت گنجفه بازی در دربار ایران فراز و نشیب بسیار پیدا کرده است، با اینحال دامنه محبوبیت گنجفه بازی از ایران به هندوستان میرسد تا جاییکه اکبرشاه به تقلید از آن یک نسخه جدید از گنجفه ‌میسازد که دارای دوازده صنف بوده است.

پس از رواج گنجفه بازی در هندوستان، این سرگرمی در میان گورکانیان هند محبوبیت بسیاری پیدا میکند و نیز ورق هایی در دربار با نام Darbar Kalam مورد استفاده قرار میگیرند. بعدها با عمومیت یافتن بازی در بین مردم کارت ها از مصالح دیگری مانند چوب و با نام Bazâr Kalam طراحی و تولید میشود که در میان عموم مورد استقبال قرار میگیرد.

ورق های بازی به طور سنتی به شکل دایره ای شکل طراحی میشد و نیز توسط هنرمندان با نقش و نگار زینت داده میشده است، امروزه ورق های بجای مانده از این بازی در موزه ها نگهداری می شوند.

• بازی گنجفه در شکل اولیه خود شامل نود و شش (۹۶) ورق در هشت دسته دوازده برگی بوده است: هشت خال، دوازده برگ از هر خال.
• نام این خال ‌های هشتگانه به این ترتیب بوده اند: غلام، تاج، شمشیر، اشرفی (زر سرخ)، چنگ، برات، سکه (زر سفید)، قماش.
• هر دسته ۱۲ برگ داشت : دو تا به نام شاه و وزیر و بقیه به شماره یک تا ده شناخته می‌گردید.

بازتاب بازی گنجفه در آثار ادبیات فارسی

همانطور که در ادامه مطالعه خواهید نمود بازی گنجفه در ادبیات فارسی عصر صفوی و حتی پس از آن مورد اشارات بسیاری قرار گرفته است. همچنین اهلی شیرازی متوفی سال ۹۴۲ هجری قمری در اشارات دیگری مجموعه شعری به نام رباعیات گنجفه سروده‌ است.

مانند آن ورق که ز سر وا کند کسی | حسنت به چرخ گنجفه داد آفتاب را
اسماعیل قشنگ آن گنجفه ‌ساز | میگفت همیشه با حریف و انباز
پیوسته کلک میزن و پا زخم مباز | شاید که بدست آوری یکدوسه غاز
گنجفه بازی است کار پلید | کس ازو خیر در زمانه ندید
پس گنجفه را از بغل خویش به درکن | از باده دماغ همه را تازه و ترکن

مجموعه رباعیات اثر اهلی شیرازی (تُرشیزی) مربوط به سال ۹۴۲ هجری قمری است که اهلی آن را در وصف صورت ‌های گنجفه و به مناسبت نقشی که هر یک از آنها در بازی گنجفه دارند سروده شده است.

این مجموعه شامل نود و شش رباعی به تعداد ورق‌های بازی گنجفه میباشد، چنانکه هر رباعی بجای یک برگ گنجفه ساخته شده ‌است و اگر هر رباعی را بر یک برگ جداگانه بنویسند با مجموع آنها نود و شش برگ خواهند شد.

جمع بندی

علاوه بر ارزش تاریخی و فرهنگی، گنجفه به دلیل طراحی منحصر به فرد کارت‌ها و قوانین بازی، به عنوان یک نماد هنری نیز شناخته می‌شود. کارت‌های گنجفه اغلب دارای نقوش ظریف و دست‌ساخته‌هایی هستند که بازتابی از هنر و سبک زندگی آن دوره تاریخی محسوب می‌شوند.

این بازی نه تنها به سرگرمی و تفریح اختصاص داشته، بلکه در برخی موارد به عنوان ابزاری برای نمایش قدرت و جایگاه اجتماعی افراد درباری نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است. با گذشت زمان و ورود بازی‌های مدرن به عرصه سرگرمی، گنجفه تا حدی به دست فراموشی سپرده شده، اما همچنان در برخی محافل هنری و فرهنگی، به عنوان بخشی از میراث تاریخی ایران مورد توجه قرار دارد.

مانند بسیاری دیگر از بازی های مبتنی بر کارت، یکی از جنبه‌های مهم بازی گنجفه، نقش آن در توسعه مهارت‌های شناختی و استراتژیک است. این بازی به دلیل قوانین پیچیده و نحوه‌ی تعامل میان کارت‌ها، نیازمند تفکر تحلیلی، برنامه‌ریزی و پیش‌بینی حرکات حریف است. در گذشته، برخی از بازی‌کنان ماهر از گنجفه به عنوان تمرینی برای تقویت مهارت‌های تصمیم‌گیری و تمرکز استفاده می‌کردند.

علاوه بر این، گنجفه به نوعی باعث افزایش خلاقیت نیز می‌شد، چراکه طراحی منحصر به فرد کارت‌ها و شیوه‌های مختلف بازی به افراد امکان می‌داد که رویکردهای جدیدی را برای رقابت کشف کنند. امروزه، با توجه به ارزش شناختی این بازی، برخی پژوهشگران آن را در دسته‌ی بازی‌های مفید برای تقویت حافظه و مهارت‌های حل مسئله قرار داده‌اند و علاقه‌مندان به احیای آن تلاش می‌کنند تا این ویژگی‌ها را برای نسل‌های جدید برجسته کنند.