نرد یا نرد شیر یا وینشیر (به انگلیسی Backgammon) از بازی های فکری و متکی به برنامه ریزی، روش، شمارش و شانس است.
درباره بازی تخته نرد
در بازی تخته نرد که یک بازی دو نفره است، طرفین مهره های خود را بر اساس دو عددی که بر روی تاس نقش می بندد در جهت حرکت عقربه های ساعت یا خلاف آن حرکت می دهند و در آخر از صفحه بازی خارج می‌سازند، در پایان بازیکنی برنده خواهد بود که زودتر همه مهره های خود را از زمین بازی خارج نماید.
تاریخچه بازی تخته نرد
این بازی در میان مردم خاورمیانه و مردمان اروپای شرقی و همچنین، ایران، افغانستان و تاجیکستان رایج است.
در بعضی از مناطق ایران به این بازی نردستان یا تخته نردستان می گویند. کاوشهای باستان شناسی در شهر سوخته نشان می دهد این بازی در ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد در ایران وجود داشته است.
مجموعه ای به شمار ۳۰ مهره و دو تاس در یک صفحه ای که نگاره ای از مار بر روی آن است و در شهرسوخته یافت شده است ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال کهنتر از آنی است که در شهر اور یافت شده است.
نیای تخت نرد
در میان تمامی مردم جهان ایران به عنوان سرزمین مادری این بازی شناخته شده است.
نخستین بازی ساخته دست بشر روی این کره خاکی که در واقع نیای تخت نرد و شاید شطرنج هم شناخته می‌شود و مربوط به حدود ۶ هزار سال پیش و در زمان تمدن عیلام در خوزستان منطقه ایذه وشوش می‌باشد، صفحه بازی ای است که در شهر سوخته ی سیستان و بلوچستان از گور باستانی موسوم به شماره ۷۶۱ به همراه ۳۰ مهره آن کشف شده و از چوب آبنوس و به شکل ماری است که ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته است.
مهره ها و تاس ها
مهره ها و تاس های این بازی با تاس های امروزی کاملا متفاوت بوده است و در یک ظرف سفالی در کنار صفحه بازی قرار داشتند و از سنگ های رایج در شهر سوخته یعنی از لاجورد، عقیق و فیروزه بوده است.
نمونه های تخته نرد در عراق
تا پیش از این گمان می‌رفت که صفحه بازی پیدا شده در گورستان سلطنتی اور در بین النهرین (عراق کنونی) کهن ترین بازی ساخته شده به دست بشر می باشد.
تخته نرد در جیرفت، کرمان
نمونه دیگری از قدیمی ترین بازیهای صفحه و مهره ای دنیا که کشف شده مربوط به پنج هزار سال پیش و به شکل عقاب و عقرب از جنس سنگ صابونی در حاشیه هلیل رود در جیرفت کرمان در پی کاوش های یوسف مجید زاده کشف شد و دارای سوراخ هایی (خانه‌هایی) است که مهره ها در آن جای می گرفتند.
تخته نرد در سیلک کاشان
نمونه های دیگری نیز از بازی ها در تپه سیلک کاشان، صخره های جزیره خارگ در خلیج پارس کشف شده است.
تخته نرد در سایر نقاط دنیا
محققان این نوع بازی های صفحه و مهره ای که تعداد بیشتر و نمونه های کهن تر آن ها در ایران کشف گردیده و البته در بین دیگر ملت های کهن دنیا مانند چین، مصر و… نیز وجود داشته را نیای بازی امروزی نرد نامیده اند.
در واقع همه این بازی های ابتدایی به گونه ای بودند که تعدادی سنگ یا مهره را در صفحه ای که دارای خانه هایی به تعداد مختلف بوده جا به جا می کردند و مهره ها را از یک نقطه آغازی به یک نقطه پایانی می رساندند.
چگونگی پیدایش و ساخت تخته نرد
درباره چگونگی پیدایش نرد امروزی کهن ترین اسناد موجود در جهان که بر وجود تخت نرد به صورت امروزی دلالت دارند، اسناد کاملاً معتبر و تاریخی ایرانی است که از ساخت این بازی در زمان ساسانیان به دست بزرگمهر که وزیر باهوشی بوده خبر می‌دهند.
سند نخست، سند پهلوی
یک نوشته پهلوی بنام چترنگ نامک (ماتیکان چترنگ یا گزارش شطرنج) این بازی را بزرگمهر در پاسخ به بازی شطرنج که پادشاه هندوستان برای انوشیروان می فرستد ابداع می کند و به پاس اردشیر بابکان، بنیانگذار سلسله ساسانی آن را نیو اردشیر به معنای اردشیر نجیب نام می نهند.
بنا به متن کتاب چترنگ نامک، بزرگمهر در ساخت تخت نرد از نمادهای گوناگونی که عموماً مربوط به باورهای زرتشتی است الهام می‌گیرد.
مانند تشبیه صفحه بازی به کره زمین، چهار بخش زمین بازی به چهار فصل سال، سیاهی و سپیدی مهره ها به شب و روز، تعداد مهره‌ها به تعداد روزهای یک ماه، گردش تاس ها به چرخش افلاک و ستارگان و گردش مهره ها به حرکت مردمان تشبیه شده است.
همچنین چیدن مهره‌ها در آغاز بازی به آفرینش دنیا و برخورد و گذر مهره ها از یکدیگر را به برخورد و گذر انسان‌ها به هم در این زندگی و در انتها بیرون رفتن آن ها از صفحه بازی به مرگ تشبیه گردیده است.
نماد پردازی حتی در شرح شماره تاس ها نیز دیده می شود که ۱ نشان اهورامزدا، ۲ نشان دو مینو (انگره مینو و سپنتا مینو)، ۳ نشان اندیشه، گفتار و کردار نیک؛ ۴ نشان عنصرهای چهارگانه خلقت یعنی آب، باد، خاک، آتش؛ ۵ نشان پنج روشنی خورشید، ماه، ستاره، آتش، آذرخش و ۶ به شش گاهنبار مانند شده‌است.
در تلمود نیز به این بازی اشاره شده است و جالب اینجاست که جمع اعداد رو به روی هم در طرفین تاس‌ها همواره هفت یعنی عددی که برای ایرانیان گرامی بوده است می‌باشد. چنانکه در برابر یک، شش نهاده اند و در مقابل دو، پنج و در مقابل سه، چهار.
سند دوم، ظرف نقره مربوط به دوران ساسانیان
ظرف نقره ای بازمانده از دوران ساسانیان است که در نقوش این ظرف نشان می‌دهد سربازان ساسانی به بازی نرد و کشتی مشغول هستند.
سند سوم، شاهنامه فردوسی
شاهنامه فردوسی است که در بخش «در نهادن شطرنج» اینبار در قالب شعر به داستان ساخت تخت نرد می‌پردازد، داستان با این اشعار آغاز می‌شود:
سپاس از خداوند خورشید و ماه – که رَستم ز بوزرجمهر و ز شاه
چون این کار دلگیرت آمد به بُن – ز شطرنج باید که رانم سَخُن
چنین آگهی یافت شاه جهان – ز گفتار بیدار کار آگاهان
که آمد فرستادهٔ شاه هند – ابابیل و چتر و سواران سند
بیاورد پس نامه‌ای بر پرند – نبشته به نوشین روان رای هند
بدانند هر مهره‌ای را به نام – که گویند پس خانه او کدام
پیاده بدانند و پیل و سپاه – رخ و اسپ و رفتار فرزین و شاه
گر این نغزبازی به جای آورند – درین کار پاکیزه رای آورند
همان باژ و ساوی که فرمود شاه – بخوبی فرستم بران بارگاه
و گر نامداران ایران گروه – ازین دانش آیند یکسر ستوه
چو با دانش ما ندارند تاو – نخواهند زین بوم و بر باژ و ساو
بازیهای تخته ای برای هزاران سال در مصر و آسیای جنوب غربی وجود داشته است که بازی باستانی سینیت و نگاره‌های مقبره‌های بزرگ نشان دهنده این واقعیت است.
تخته نرد در جمهوری اسلامی
برخی از مراجع شیعه تخته نرد را حرام می‌دانند و برخی دیگر آن را در حالی که به نیت قمار نباشد جایز می‌دانند. اولین مجوز رسمی تخته نرد در جمهوری اسلامی در آبان ۱۳۹۴ توسط اداره کل ورزش و جوانان استان فارس صادر گردید اما به سرعت این مسئله با واکنش روحانیان شیراز مواجه شد.
آنان این مجوز را مایه شرمساری شیراز به عنوان سومین حرم اهل بیت عنوان کردند و خواستار توضیح مقامات ورزشی استان شدند. آن‌ها معتقدند تخته نرد چون با تاس بازی می شود یک بازی فکری نیست.
امروزه تخته نرد از بازی های رایج در سرتاسر دنیا برای قمار می باشد و نیز با تمام سخت گیری های صورت گرفته این بازی همچنان در میان مردم ایران، افغانستان و تاجیکستان رواج دارد.
لیلاج و تخته نرد
آنچنان که در توضیحات نام مجله نیز آمده است ابوالفرج محمدبن عبیدالله ملقب به لیلاج نیز در بازی نرد تبحر بالایی داشته است.
